Streszczenie

Tematem niniejszego opracowania jest kwestia ukazania wpływu zakonu cystersów na kształtowanie tożsamości kulturowej społeczeństw średniowiecznej Europy. Zagadnienie to jest bardzo szerokie i można je rozpatrywać wielowątkowo. Szczególnym zjawiskiem, które miało duży wpływ na rozprzestrzenianie się prądów kulturowych po średniowiecznej Europie, było powstanie zakonów religijnych, w tym od końca XI w. cenobitalno-eremickiego zakonu cystersów.

W niniejszym artykule sygnalizujemy tylko jeden wątek, a mianowicie na ile struktury organizacyjno-prawne i działalność kulturowa zakonu cystersów stanowi podłoże do kształtowania się w pewnych kręgach idei mających wpływ na kształtowanie się wspólnych dla bardzo wielkiej części kontynentu europejskiego zachowań kulturowych, a jednocześnie poszukanie odpowiedzi na pytanie na ile owe struktury mogą stanowić odniesienie do współczesnych procesów kształtowania  wspólnoty europejskiej.

Analizując wszystkie dokumenty dotyczące struktur organizacyjnych cystersów, z łatwością zauważymy, że stworzone i funkcjonujące tam przez kilka stuleci, biorąc oczywiście pod uwagę dynamikę ich zmienności w czasie, znajdujemy wiele bezpośrednich odniesień do tworzących się w różnych okresach, w tym obecnie, idei i struktur, których przewodnią treścią było zachowanie określonej, trwałej wspólnoty. Jak na swe czasy, cystersi zaprezentowali nowoczesną propozycję organizacji wspólnoty (tu zakonnej i paneuropejskiej), która bardzo mocno oddziaływała na różne sfery życia ówczesnego społeczeństwa.

Patrząc na mapę Europy z zaznaczoną siecią klasztorów tego zakonu można jednoznacznie stwierdzić, że była to potężna „organizacja”, która m.in. przez swą duchowość i różne działania kulturowe miała olbrzymi wpływ na kształtowanie oblicza kulturowego naszego kontynentu.
„Szarzy mnisi”, jak nazywano wspólnotę cysterską, byli odbiorcami i przekazicielami różnych informacji kształtujących aktualne oblicze społeczeństw zamieszkujących terytorium europejskie. Poprzez stworzone formy działania, w sposób specyficzny, w zgodzie z aktualnymi potrzebami, w różnych miejscach starali się oni kształtować nowe obrazy zgodne z obserwancją zakonu i duchem epoki. Ślady kształtowania mentalności grupowej przez cystersów odnajdujemy w różnych sferach życia religijnego, gospodarczego i kulturalnego. W sferze religijnej aż do XIII w. na całym kontynencie cystersi stali się orędownikami globalnej polityki papiestwa, związanej z reformą gregoriańską Kościoła, a jednocześnie ówczesnego społeczeństwa, dla którego, z uwagi na sposób sprawowania swoich modłów, przez długi czas byli uważani za pośredników między „Ziemią a Niebem”. Ugruntowywali m.in. kult NMP, Eucharystii, Krzyża Świętego oraz wielu świętych (m.in. św. Urszuli, św. Bernarda). Jeśli chodzi zaś o życie doczesne przez rozgałęzioną sieć klasztorów, ujętych w spójną strukturę organizacyjną (macierz–córka) oraz coroczne spotkania na kapitule generalnej w Cîteaux, stali się oni dbiorcami i jednocześnie przekazicielami różnych informacji o społeczeństwach zamieszkujących terytorium europejskie. Siecią filiacyjną były „przenoszone” różne „nowinki” w zakresie form gospodarowania, architektury, sztuki, obyczajów i zachowań. Szczegółowa analiza roli cystersów w tym zakresie stawia ich jako jeden z ważniejszych podmiotów, który w specyficzny dla siebie sposób kształtował i umacniał jedność kulturową na naszym kontynencie aż po czasy nowożytne, szczególnie jednak  do końca XIII wieku. W świetle dotychczasowych badań historyków tego zakonu, znaczenie cystersów dla naszego tematu, podobnie jak innych zakonów i instytucji świeckich i kościelnych, jest naprawdę znaczące. Nie popełnimy więc chyba nadinterpretacji jeśli dosyć jednoznacznie stwierdzimy, że właśnie w strukturach i działalności kulturowej cystersów tkwią jedne z prakorzeni obecnych tendencji wspólnotowych.
Mając na uwadze m.in. paneuropejski charakter działalności kulturowej cystersów w 1990 roku Rada Europy powołała do życia szlak kulturowy drogami cystersów. Jego „nadrzędnym założeniem jest idea łączenia narodów i krajów europejskich w kultywowaniu i pogłębianiu wiedzy o wspólnych korzeniach naszej [europejskiej] tożsamości kulturowej”.

Andrzej M. Wyrwa (Poznań)